Bir Kız Çocuğunun Bedeli
Bir kız çocuğu, bir evlilikte ne anlama geliyor? Başlık parası, sosyal statü, toprak ya da iş bağlantısı mı? Bir kız çocuğunun iki aile - bıraktığı aile ve yeni dahil olduğu aile - için değeri nedir? Ve bu kız çocuğunun bedeli nedir?
Somaya, babası onu bir akrabasının oğluyla evlenmesi için 250 bin Afgani’ye (3 bin 300 Dolar’a) sattığında 13 yaşındaydı ve Afganistan’ın Herat eyaletinde yedinci sınıfı bitirmek üzereydi.
Somaya, eşinin ailesinin evine yerleştiğini ve babasının da eşinden aldığı paranın büyük bir bölümünü Somaya’nın yatak odası eşyaları, giysileri ve takıları için harcadığını söylüyor. Somaya, yeniden okula gidip gidemeyeceğini sorduğunda, hem kayınvalidesi hem de eşi onu dövmüş.
“Onlara okula gitmek istediğimi sürekli söyledim” diyor Somaya ve ekliyor: “Ama kayınvalidem ve kayınpederim ‘Sen okula gidersen ev işlerini kim yapacak? Biz seni satın aldık’ diyorlardı.”
Birçok Afgan kadın gibi Somaya da sadece ilk ismini kullanıyor. Bugün dünyada, 18 yaşından önce evlenmiş yaklaşık 650 milyon çocuk ve kadın yaşıyor. UNICEF verilerine göre bu, dünyadaki kadın nüfusun yaklaşık yüzde 17’si.
Birleşmiş Milletler, 2030 yılı itibariyle çocuk gelin sorununa kesin çözüm bulmayı hedeflerken, VOA ekibi, bu sorunun mağdurlarının öykülerini aktarmak için bir yıl süren bir proje kapsamında Arnavutluk’tan, Pakistan’dan Tanzanya’ya kadar birçok ülkede çocuk gelinlerle buluştu.
UNICEF’ten uzmanlar, çocuk yaşta evliliğin önüne geçilmesinin küresel toplum sağlığı kalitesinin yükseltilmesi, yoksulluğun ortadan kaldırılması ve insan haklarının yaygınlaştırılması açısından çok önemli olduğunu söylüyor. Çocuk yaşta ya da ergenlik çağında evlenen kız çocukları genelde istismar ediliyor ve ev işleri, çocuk bakımına mahkum edilen hayatları, yaşadıkları toplumlarda asırlardır devam eden cinsiyet eşitsizliğinin de devamını sağlıyor.
Dünya Sağlık Örgütü WHO’nun verilerine göre, 15-19 yaş arası kız çocuklarının ölüm nedenlerinin başında hamilelik ve doğumla ilgili komplikasyonlar geliyor. Ayrıca 18 yaşın altında doğum yapan kız çocuklarının dünyaya getirdikleri bebeklerin ölüm ya da gelişim riskleri de daha fazla.
Küresel Perspektif
| 10% | 20% | 30% | 40% | 50% | 60% |
Çocuk yaşta evlilik sadece bir bölgede ya da bir dinde olmuyor. Amerika’nın Missouri eyaletinde resmi evlilik yaşı 16’ya daha geçen yıl yükseltildi. Amerika’nın Ortabatı bölgesindeki eyaletlerden, evlenmek için Missouri’ye gelen birçok çift oluyordu. Ve bunlar genelde de reşit olmayan kız çocuğu hamile kaldığında, bebeğin babasının kanun hükmünde tecavüz suçundan cezaevine girmemesi için evlilik yoluna başvuran çiftlerdi.
Çocuk yaşta evlilikleri durdurma hedefiyle faaliyet gösteren binden fazla kurumun oluşturduğu Londra merkezli Kız Çocukları Gelin Değildir adlı birliğin verilerine göre, Nijerya’nın kuzeyinde kız çocuklarının yüzde 65’i 18 yaşından önce evleniyor. Ve burada radikal İslamcı terör örgütü Boko Haram’ın genç militanlarını eşle ödüllendirildiği söyleniyor.
Endonezya’da Bali’nin doğusundaki yeşillikler içindeki bir adada, 16 yaşına geldiğinde hala bekar olan bir kız çocuğu ailesi için utanç kaynağı sayılıyor. 2012 yılından 2019 yılının başına kadar Kız Çocukları Gelin Değildir kurumunun yöneticiliğini yürüten Lakshmi Sundaram, “İnsanlar bunun dünyada küçük köylerde birkaç yüz kızın başına geldiğini düşünüyor. Ama aslında her yerde oluyor. Farklı yerlerde, farklı görünebilir ancak bu evrensel bir sorun” diyor.
‘Çocuk yaşta evlilik’ ifadesi, 18 yaşından küçük bir kız ya da erkek çocuğunun resmi olarak evli olduğu durumların yanı sıra bir kişiyle gayri resmi de olsa eş gibi yaşadığı durumlarda kullanılıyor. Resmi olmayan birlikteliklerde çiftler medeni ya da dini bir resmiyet olmaksızın uzun süre birlikte yaşıyor.
UNICEF verilerine göre, tüm yıkıcı sonuçlarına karşın, her yıl 12 milyondan fazla kız çocuğu 18 yaşın altında evleniyor. Bu kız çocukları genellikle zorla evlendiriliyor çünkü aileleri ve toplum tarafından, özellikle gelişmekte olan ülkelerde, okumak ve hayatta kendi seçimlerini yapmak gibi temel haklar ciddi bir anlam ifade etmiyor.
Çocuk yaşta evlilikler özellikle yoksul ve kırsal kesimdeki kız çocuklarını etkiliyor çünkü bu bölgelerde çocuk yaşta evlilikler, imkanları kısıtlı olan kadınları korumaya yönelik kültürel bir uygulama olarak görülüyor.
Kız çocuklarının dünyadaki bedeli
VOA muhabirleri, dünya çapında farklı ülkelerde röportajlar yaparak bir taraftan bu ülkelerde bir kız çocuğuna hem kendi ailesi hem de evlendirildiği kişinin ailesi tarafından verilen değeri, bir taraftan da yetişkin olmadan evlendirilmenin kişiler üzerindeki etkilerini inceledi.
VOA ekipleri ve 12 farklı dilde yayın yapan anlaşmalı kurumlar, genç yaşta gelin ve anne olan kızların ve de yetişkin kadınların tecrübelerini anlattıkları kısa videoları Facebook ve Instagram üzerinden paylaştı.
Bu görüntüler milyonlarca izleyiciye ulaştı, binlerce yorum aldı. Yorumlar arasındaysa, ağlama ifadeli emojilerden çocuk yaşta evlilikle ilgili tartışmalara varana kadar çeşitli görüşler yer aldı. Çocuk yaşta evliliği savunanlarla karşı çıkanlar arasındaki tartışmalarınsa çoğunlukla inanç, para, kültür, güç, cinsiyetçilik ve aşk konuları etrafında şekillendiği gözlemlendi.
15 yaşındaki Somaya, iki videosundan ilkinde, krem renkli yastıklara oturarak hikayesini sakince anlatırken görülüyor. Somaya’nın sesinin çatladığı tek an ise, okuldan bahsettiği an.
Gözleri dolarak, “Her gün okula gitmeyi çok severdim. Eğitim şansımı kaybettim” diyor.
VOA ekiplerinin röportaj yaptığı kız çocukları ve kadınlar arasında hakim olan duygu şu: Kadınların ve kız çocuklarının hepsi okuldan geri kalmış olmaktan pişmanlık duyuyorlar ve başta kendi kızları olmak üzere diğer kız çocuklarına kendilerinin ki gibi bir hayatı seçmemeleri için yardımcı olmak istiyorlar.
58 yaşındaki Diyarbakır’da yaşayan Sultan Mustafa Tümerdem eşi ve şu an ikisi de yetişkin olan iki oğluyla birlikte mutlu bir hayat sürdüğünü söylüyor. Ancak ailesi tarafından tanımadığı biriyle çocuk yaşta evlendirilen Sultan başkalarının böyle bir şey yaşamamasını diliyor.
“Erken yaşta evlenmeyin çünkü insanlar erken evlendiklerinde eziliyorlar. Ben okula gidemedim, o yüzden de ezildim” diyor Sultan.
Honduraslı Olga Emelina Vaquez Pena erkek arkadaşıyla aynı evde yaşamaya başladığında 17 yaşındaymış ve hamileymiş. El Granadillo’da yaşıyorlar ve kızları 15 aylık. Olga, La Paz’ın yakınlarındaki köyünde kazanç getiren işler az olduğundan evlenen insanların da az olduğunu söylüyor.
“Eşiniz varsa, o size yardımcı olabilir’ diyor Olga.
Videoda Olga’nın yanında oturan annesi, okulu ilkokul ikinci sınıfta bırakmış. Kızınınsa eğitimine devam etmiş olmasını istermiş. Ancak şu an 19 yaşında olan Olga erkek arkadaşıyla yaşamaya başlamadan önce kimseye danışmadığını söylüyor.
“Burada genelde 17-21 yaş arasında evleniliyor. Çift olduğunuzda daha fazla sorumluluğunuz oluyor. İstemeseniz de yapmanız gereken şeyler oluyor”.
Uluslararası çabalar
Birleşmiş Milletler’in dünyada 18 yaş öncesi evliliğin yasaklanması için yürüttüğü çabaları, 17 maddelik Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri doğrultusunda yapılan çalışmaların bir parçası.
Bu kalkınma hedeflerine cinsiyet eşitliği ve açıkça belirtilmiş bir amaç da dahil: “Çocuk yaşta, erken yaşta ve zorla evlilik ve kadın sünneti gibi tüm zararlı uygulamaların ortadan kaldırılması.”
Hedefler kapsamında, hükümetlere, sivil toplum örgütlerine, dini liderlere, toplum liderlerine ve ailelere kızlarının bedelini yeniden gözden geçirmek için el ele vermeleri çağrısında bulunuluyor.
Hedeflenen değişimin ekonomik etkisi de büyük olacağı düşünülüyor.
Dünya Bankası ve Uluslararası Kadın Araştırmaları Merkezi’nin 2017 yılında yayınladığı raporuna göre, kız çocuklarının eğitiminin ve hayat boyu kazanç potansiyellerinin kısıtlanması nedeniyle, çocuk yaşta evlilikler aslında topluma trilyonlarca Dolar’a da mal oluyor. Rapor hazırlanırken, kadınların en az üçte birinin 18 yaşından önce evlendiği 25 gelişmekte olan ülkedeki çocuk yaşta evlilik verilerine odaklanıldı.
Raporda, bu ekonomik boşluğun aynı zamanda doğurganlık oranlarının yüksek olması, anne ve çocukların sağlık durumlarının iyi olmaması ve hükümet bütçelerindeki kısıtlamalardan kaynaklandığı belirtiliyor.
Raporu hazırlayanlardan, Dünya Bankası üst düzey ekonomisti Quentin Wood, “Nüfus artış oranı yüksek olduğunda, herkese gerek eğitim, gerek sağlık ya da temel altyapı alanlarında kaliteli hizmet sağlamak da zorlaşıyor” diyor.
Wooden ayrıca erken yaşta evliliği önleyip bir kız çocuğunun eğitimine devam etmesinin çok önemli olduğunu vurguluyor.
“Yetişkin kadınlar üzerinde yapılan yatırımlar uzun vadede çok fayda sağlıyor. Çocuk yaşta evliliklerin sonlandırılması için öne sürülen nedenlerin en önemlisi, yani ahlaki boyut bu değil elbette. Ancak öngörülen bu ekonomik kazanımlar, birçok siyasetçiyi bu uygulamaların sonlandırılması için ikna etmede oldukça kullanışlı olacaktır” diyor.
Günümüzde milyonlarca kız çocuğu, evlenmelerine dayanan bir alışveriş işleminin ezici baskısı altında. Söz konusu işlem paraya ya da ev işlerini ve çocuk bakımını üstlenme gibi bir dizi karmaşık ilişkiye dayanıyor olabilir. Birçok ebeveyn için bir kız evladının değeri tamamen kızının bekareti ve güvenliği ya da kendi onur ve statüsünden ibaret.
40 yaşındaki Orkida Driza Arnavutluk’un başkenti Tiran’da yaşıyor. 14 yaşındayken evlenmiş, başka çaresi yokmuş çünkü kız kardeşinin ameliyat olması gerekiyormuş ve kendisini oğluna isteyen kadın da hastanedeki doktorlarla arkadaşmış.
“Kız kardeşimin hayatını kurtarmak için yaptım” diyor Orkida.
Her ne kadar Orkida kendi kızının eğitimini tamamlamadan evlenmesini istememiş olsa da, ekonomik koşullar onu bunun aksini yapmaya zorlamış. Ve Orkida kızının 12 yaşındayken evlenmesine izin vermiş.
Irak Kürt Bölgesel Yönetimi’ndeki Kalar’da yaşayan Shaima Mahmood Muhammed 15 yaşındayken evlenmiş çünkü iş bulamamış ve kendisiyle birlikte üç çocuk sahibi olan Kürt askeri birliklerinde görevli babasını maddi yükten kurtarması gerektiğini düşünmüş.
“Çok erken bir yaşta, çok büyük bir sorumluluk almak zorunda kalıyorsunuz. Bu çok yıkıcı bir şey çünkü yaşınıza göre mi yoksa bir anne ya da bir eş gibi davranmanız gerektiğini bilmiyorsunuz.”
—Shaima Mahmood Muhammed
Çocuk yaşta evliliklerin azaltılmasında başı Hindistan çekiyor
Çocuk yaşta evlilikleri sonlandırma sözü veren yaklaşık 200 ülke arasından en çok Hindistan’ın sergilediği örnek uzmanları sevindiriyor.
Her ne kadar dünya genelinde en fazla çocuk yaşta evlilik sayısı Hindistan’da olsa da, yasal ve toplumsal eylemler ve kız çocukların eğitimlerine devam etmesini sağlayan programlar sayesinde ülkedeki çocuk yaşta evlilikler yarıya indirildi.
UNICEF verilerine göre, 18 yaşından önce evlendirilen 20-24 yaş arası kadınların oranı 10 yıl önce yüzde 47’yken, bu oran yüzde 27’ye düşürüldü.
“Bu düşüş, değişimin mümkün olduğunu gösteriyor. Ve bu, cesaret verici” diyor Girls Not Brides (Gelin Değil Kız Çocuğu) kuruluşunun eski müdürü.
Ancak yine de, UNICEF verilerine göre Birleşmiş Milletler 2030 hedeflerine ulaşılabilmesi için şu anki oranların 12 kat daha değişmesi gerekiyor.
Eğitimin büyük önemi
VOA muhabirlerinin röportaj yaptığı kız çocukları ve kadınlar arasında da tutkuyla bahsedilen ve kilit önem taşıyan konu okul. Sundaram, okula devam eden ve özellikle de ortaokulu tamamlayan kız çocuklarının hem daha geç evlendiğini hem de yaşamlarını şekillendirip kontrol etmelerini sağlayacak beceri, bilgi ve kapasiteye sahip olduklarını söylüyor.
“Çocuk yaşta evlilikle eğitim arasında döngüsel bir bağlantı olduğu açık” diyor Sundaram. Dünya Bankası verilerine göre de, bir kız çocuğunun 18 yaşından önce evlenme olasılığı orta öğrenime devam ettiği her bir yıl sayesinde yüzde 5 oranında azalıyor.
Ancak her ülkede okulu terkeden kızlar var elbette. Kendileri de eğitimsiz olan anne-babalar eğitime değer veriyor olsalar dahi nesillerdir devam eden sosyal normları kırmakta zorlanıyorlar.
Mahi Bangladeş’te Dakka’nın mahallerinden birinde, derme çatma bir metal yapının içinde yaşıyor. Mahi 11 yaşındayken anne ve babası onun evlenmek zorunda olduğunu söylemiş. Evlenmesi gereken kişiyse hiç görmediği birisiymiş. Mahi’yse o dönemler okula gitmeye devam etmek istediğini söylüyor. Ancak annesi, kız kardeşi ve eniştesi buna izin vermemiş.
“Bana, ‘Biz yoksuluz. Eğitim hiçbir işe yaramaz ve iş bile bulamazsın. Evlen ve ailen olsun’ dediler” diyor Mahi.
Eşi, Mahi ona bir işletme kurmasında maddi imkanı sağladıktan sonra Mahi’yi terketmiş. Mahi de bir tekstil fabrikasında işçi ya da bir temizlikçi olarak çalışma imkanını bile bulamamış.
“Eğitimli olsaydım ve çalışma tecrübem olsaydım bu duruma düşmezdim” diyor.
“Annemle birlikte dikiş dikiyorum. Erkek kardeşim de fabrikada çalışıyor. Eve ekmek getiren biziz” — Somaya
(Fotoğraf: VOA News, Khalil Noorzai)
Hayat devam ediyor
Afganistan’daki Somaya’nın durumu sonradan biraz değişmiş. VOA ekibi ilk röportajdan 5 ay sonra tekrar Herat’a döndüğünde Somaya, annesinin yanında, güneş alan bir odada dikiş dikiyordu. Babasıysa Somaya’yı istismar edip evlenmeye zorladığı için hapse atılmış.
Kadınların yasal haklarını savunan ve danışmanlık hizmetleri sunan Medica Afganistan kurumu Somaya’ya eşinden boşanması için yardım etmiş. Somaya şu an bir eğitmenin yardımıyla Kuran’ı öğreniyor ve kendisi de bir gün eğitmen olmak istiyor.
“Annemle birlikte dikiş dikiyorum. Erkek kardeşim de fabrikada çalışıyor. Eve ekmek getiren biziz. Hayatım şu an daha iyi” diyor Somaya.
Reporting by Eva Mazrieva, Lina Correa, Jaffar Mjasiri, Carolyn Presutti, Muhammad Saqib, Carol Guensburg and Lisa Kassenaar.